
Тіл тарихында ешбір тілдің потенциалы мен қолданыс аясына қарап баға берілмейді. Олай болатын болса пәленше миллиард халқы бар қытай тілінің қасында саны 20 миллионға шақ жететін қазақ тілі әлдеқашан құрып, жоқ болуы тиіс еді. Тілдің дамуы мен оның өлі тілге айналуына ең әуелі оның тарихи процестерге жауап бере алуы мен мемлекеттің тілді дамыту бағытының қоғамдық өзгерістерге сай бейімделуіне тікелей қатысты болады. Біз құдіретті санайтын, әлемде қолданыс аясы кең ағылшын, франсұз, герман тілдері жаңа заманғы процестерге әуел бастан бейім бола алғандығынан да алға жылжыды және соған сай қоғамы да дами түсті. Қазақ тілінің кемшін қалу не қоғамдағы әлсіз қолданысын әуелі кеңес отаршылдығына немесе халықтың салғырттығына жаба салу, әлбетте, оңай дүние. Алайда, мемлекетіміздің сонау 18-19 ғасырлардағы индустриялды дамудан тысқары жатқанын да ескеруіміз қажет. Еуропа жұрты өз тілдерін индустриялды өркениеттің тілі ретінде бейімдеді. Әйтпесе, Шекспир мен Гамлетті мың құбылта суреттеген әсем тілдерімен мақтанып жүре беру олардың да қолдарынан келер еді. Америкалық зерттеуші Э.Тоффлер ХХ ғасырдың ортасында жазған еңбегінде дүниежүзі елдерін әлеуметтік-экономикалық даму жағынан екіге бөліп қарастырған болатын: «Жердегі адамдар өмір сүріп жатқан уақыты бойынша жіктеледі. Көптеген жағдайларда олар бұдан бір ғасыр бұрынғы аталары сияқты өмір сүреді. Бұлар өткеннің адамдары, жер тұрғындарының 70%-ын құрайды. 25%- дан астамы дамыған өнеркәсіпті елдерде тұрады. Олар заманауи өмір сүреді. Олар – қазіргі күннің адамдары». Өркениеттің аграрлы және индустриялы болып омырылуы XVI ғасырдағы Нидерландыда болған саяси оқиғалардан басталғаны белгілі. XVII ғасырдағы ағылшын либерал- демократиялық революциясы өнеркәсіпті қоғамның толық жеңіске жеткенін және оның аграрлы қоғамнан артықшылығын бұлжытпай дәлелдеп берді. Осыдан бастап Еуропа елдері суырылып алға шығып, адамзат өркениетінің жетекшілік легін мығым иемденіп алды.
XVIII ғасырда Ұлыбритания өнеркәсіп төңкерісін жүзеге асырып, құқықтық қоғам орнатып, классикалық парламентаризм еліне айналып жатқанда, қазақтар биліктің хандықтан өзге де тұрпаты болатынын, мал бағудан да басқа кәсіп бар екенін ескермей өмір сүріп жатты. Ресейдің барған сайын шекараға жақындап келуі, бекіністер салуы, от қарулы әскер ойнатуы, бір сөзбен айтқанда, соғысқа дайындалуы қазақ хандарының естерін жиюына әсер ете алмады. Олар бағзы замандарда әуені алмап, жерді жалмаған Шыңғыс, Жошы, Бату, Мамай, Тоқтамыс хандардың ұрпағы екенін ұмытты. Тымақтарын баса киіп алып, сойылсоғарларын ертіп алып, бірін-бірі барымталаудан қолдары тимеді. Кеңестік кезеңде де қазақ тілінің дамуына аграрлық принциптерге сай ғана мүмкіндік берді. Қазақ тілі «ең бай тіл» статусын тек әдебиетте, пафосты өлеңдерде, ұзын шұбалған тілектерде ғана көре алды. Ал индустриялды қоғам талап етіп тұрған өндірістік-технологиялық жабдықтарды, т.с.с. технологиялық жетістіктерді атауға келгенде бай тіліміздің қуаты жетпей қалып жатты. Неге? Себебі, біздің тіліміз тек ауылдағы шаруашылық тілі ретінде ғана қалып қойды. Бұлай қалдыру кеңес үшін де тиімді еді. Біз сондықтан да тәуелсіздіктің бастапқы кезеңі мен 2000 жылдардағы кезеңде қалада амалсыздан орыс тілін қолдануға тырыстық. Ал енді индустриялды дүмпу толастап, ақпараттық дүмпу ғасырында, нейрожелілер мен Chat GPT секілді ақпарат ғасырының жетістіктері бар ғасырда тілімізді қалай қоғамда авторитет етіп ұстап тұра аламыз? Бірге жауап тауып көрелік.
Тiлдiң қалыпты өмiр сүруi оның онтологиялық мәселелерiн шешумен ғана қамтамасыз етiлмейдi. Егер қарастырылып отырған тілде заманауи қоғам мүшелері қабылдайтын татымды мәдениет жасалмаса, онда жетілдірілген грамматиканың болуының өзі тілді дағдарыстан құтқармайды. Тiл тағдыры оның сыртқы байланыстарына – тiлдiң қоғамдық өмiрмен қабыса арабайланысына тәуелдi. Қазақ тiл ғылымында осы мәселелер – тiл философиясы шеңберiнде зерттелетін, сырттан болып жататын әсерлер ескерусіз қалған. Қазақ тілін дамыту үдерісіндегі келесі стратегиялық адасу осыдан бастау алады. Тіл философиясы шеңберінде тіл контенті, оның мазмұны, сапасы және бұқараның оны үйренуге қажеттік тудыру мүмкіндіктері зерттеледі. Қоғам мүшелерінің тілге қатынасы көркем мәдениеттің, бұқаралық ақпараттың, мектепте оқытылуға ұсынылатын білімнің мазмұнымен айқындалады. Бұқараның тілді қабылдауы – тілді қажетсінуі немесе қажетсінбеуі, оны үйренуге құлшынысы немесе оған енжарлығы да осы контексте қарастырылады. Тіл философиясын тіл грамматикасынан бөлек, жеке бағыт ретінде зерттеу Батыс ғылымында бұрыннан бар. Кезінде Ф.Бэкон атап өткендей, Англия үшін «мектеп грамматикасынан бөліп алып дамытуды қажет ететін пәндер қатарына жатқызуға барлық негізі бар тіл философиясы» қазақ лингвистика ғылымында географтар аяқ басып көрмеген аумақты белгiлейтiн ақтаңдақ сияқты болып қалып қойған.
Мемлекеттік тілді мәртебесіне сай орнықтыру үдерісінде ол тілде жасалған мәдениеттiң бәсекеге қабiлеттiлiгi немесе қабiлетсiздiгi, ғылыми шығармаларға сұраныстың болуы немесе болмауы, мектептегi бiлiмнiң сапасының жоғарылығы немесе төмендігі, таралатын ақпараттың бұқараның назарына iлiгуi немесе iлiкпеуi мәселелерi қазақ тiл ғылымының назарынан тыс қалды. Тiлдiң қазiргi заманғы жоғары интеллектiлi, жан-жақты мәдениеттi адаммен арабайланысы, азаматтардың қазақ тiлiнде таралып жатқан материалдардың – тіл контентінің сапасына белгiлi деңгейдегi реакциясының көрiнiсi болып табылатын психологиялық фактор да ескерусiз қалды. Көркем өнер мәселелерiн зерттеушiлер жастардың ұлттық өнерден сырттап кетуіне көңiл бөлмедi, оның себептерiн ашуға тырыспады, бұл – жастардың патриоттығының кемшiндiгi деген кiнәлаумен шектелдi. Қазақ тiлiнде таралатын материалдардың тақырыптық және идеологиялық аспектiлерi сарапқа салынбады. Шекаралық межеге жақын тұрған, ғылымдар тоғысында қарастырылуға тиісті зерттеу объектілерінің ішіндегі аса маңыздыларының бірі – тіл контенті, оның сапасы және бұқаралық санаға әсері. Қазақ тілінің контентін тұтынушыға рухани құндылық ретінде қажеттілігін, тілді үйренуге мүдделілік және оған көпшіліктің ынтасы болуын зерттеудің өзектілігі өте жоғары. Қазақ тілінде жасалып жатқан көркем әдебиеттің, беріліп жатқан білімнің, таралып жатқан ақпараттың мазмұны, идеялық бағдарлылығы, ғылыми дәйектілігі және олардың қазақ тілін мемлекеттік мәртебесіне сай дамыту үдерісіндегі рөлі әлі ашылған жоқ. Тіл үйренуге мүдделіліктің заңды өзгертіп қоюмен немесе биліктің пәрменімен немесе күштеумен емес, тіл контентінің сапасының жоғарылығымен жүзеге асырылатыны қазақ лингвистерінің қаперіне әлі кірген жоқ. Мәселенің осы қырына терең үңіле алмаған қазақ тілші ғалымдары тілді айналысқа енгізу істерін әкімшілікке аударып қойып, өздері сырттай бақылаушы және сынаушы рөлінде қалып отыр.
Тіл контенті дегенде алдымен сол тілде жасалып жатқан көркем мәдениет, әсіресе, өнердің өзге салаларына «құрылыс материалын» беретін көркем әдебиет ойға оралады. Көркем әдебиет көлемі жағынан тіл контенті құрауыштарының ішіндегі ауқымдысы ғана емес, халықтың рухани болмысын айғақтайтын, дүниетанымын, эстетикалық сана деңгейін көрсететін фактор, ұлттық мәдениеттің квинтэссенциясы ретінде көрініс береді. Сондықтан тілге қызығу сол тілде жасалып жатқан көркем әдебиетке қызығудан, тіл үйренуге мүдделілік сол тілде жасалып жатқан көркем өнерді игеруге мүдделіліктен басталады. Көпшілікті көркем әдебиетімен баурап алған тіл ғана құдіретті тілге айналады. Бұл тезис өркениетті елдердің тілші ғалымдарына ежелден белгілі. Амеркалық зерттеуші Э.Сепир айтқандай, «француз тілін үйренуге адамдар ол тілде оқуға татитын әдебиет болғандықтан құмар». Бұл формуланың қазақ тіліне де қатысты қолданымдылығы дәлелдеуді қажет етпесе керек. Қазақстандықтардың мемлекеттік тілді үйренуіне мүдделілігі ол тіл арқылы түсіп жатқан рухани өнімдердің, соның ішінде, көркем өнер туындыларының бәсекеге қабілеттілігіне, мазмұнының тартымдылығына, рентабельділігіне тікелей тәуелді. Өкінішке қарай, қазақ лингвистері үшін ғана бұл құбылыс сыры ашылмаған тылсым дүние болып қалып отыр. Олардың ойынша, көркем әдебиет туындыларын жасаушы жазушылар лингвистика ғылымынан тәуелсіз әрекет етеді.
Тіл тағдырына ықпал ететін екінші фактор – сол тілде сабақ оқытылатын жоғары және орта мектептегі білім контенті болып табылады. Мектеп – тіл үйрену үдерісіндегі ең маңызды буын. Өйткені, тіл мектепте арнайы бағдарламамен, ұзақ уақыт үзіліссіз, заманауи педтехнологияны қолданып оқытылады. Өзге арналар арқылы үйренген тіл, әдетте тұрмыста түсінісу деңгейінен аспайды. Тек мектептен үйренген тілмен ғана адам сол тілде ресми іс жүргізіп, шығармашылық қызмет атқара алатын деңгейге көтеріледі.
Индустриялы қоғамның баласы мектептен постиндустриялы қоғамдағы өмір мен еңбек, ғылым мен технология туралы білім алуы керек. Өйткені, ол мектепті, содан кейін ЖОО-ны бітіріп, еңбекке араласқанда ел дамудың сол басқышына шығатын болады. Егер керісінше болса, балаға мектеп аграрлы қоғам өмiрiн сипаттайтын бiлiмді ғана ұсынса, онда нәтиже де керісінше болады. Бiлiм мазмұны мен қоғамдық практика арасындағы сәйкестiктiң болмауынан, мұғалiмнiң бергендерiнiң өмiрлік практикада пайдалануға жарамсыздығынан, ол мектептен құр қол шығады, мектепті тәмамдап үлгермей-ақ алғанының бәрiн ұмытады. Ең бастысы, бала мектепте дәріс алған тілін де білмей шығады. Мұның себебін тағы сол – өркениеттердің омырылуы теориясын бетке ұстай отырып, іздеу керек. Индустриялы қоғамда өмір сүріп жатқан жас адамға аграрлы қоғам өмірінен алынған білімді ұсынуға болмайды.
Тіл философиясы шеңберінде қарастырылуға тиісті, оның тағдырына тура қатысы бар келесі мәселе – сол тілде таралатын бұқаралық ақпараттың сапасы мен оның бұқаралық санаға әсері. Бұқараға таралатын тіл контентінің сапасы қоғамда үстемдік еткен саяси режимнің сипатымен айқындалатыны белгілі. Үнемі өрлеп отыратын, ашық қоғамның демократияшыл баспасөзінің тілді жетілдіруге тура және игі ықпалы бар. Қоғамда болып жатқан құбылыстарға әділ саяси баға беретін, келеңсіздіктерді өткір әшкерелейтін, халықтың мүддесін діттейтін газетті немесе журналды көпшілік іздеп жүріп, тауып оқиды. Осыдан тiлдiң де демократияның жемiсi екендiгi көрiнедi.
Демократиялық емес қоғамның баспасөзі халықты өзінен аластатады. Айналада болып жатқан нағыздықты объективтi түсiндiре алмау, үрдісшіл баға, жалған және жағымпаз ақпарат бұқараны сол ақпарат басылып отырған басылымнан ғана емес, қолданылу тiлiнен де жирендiредi. Көпшiлiк iздеп жүрiп оқымайтын, өз беделiмен таралмайтын басылымды салық төлеушiлердiң қаражатына ұстап отырып, әкiмшiлiк шаралармен тарату – шын мәнiнде, бұқараны тiлден де үркiту, демек тiлге де берiлген соққы. Қазiргi қазақ тiлдi басылымдардың көбi сонысымен бұқараны қазақшадан үркiтушiге айналып, өзiн қоршаған дүниемен байланысын үзiп отыр. Ханс-Георг Гадамер айтқандай, «егер бiз герменевтикалық тәжiрибенiң тiлдiк сипатын түсiнетiндей дұрыс көкжиекке шыққымыз келсе, онда бiз тiл мен дүние арасында болатын байланыстарды зерттеуiмiз керек».
Қазақ тілінің жайына алаңдаушылар мемлекеттік тілді дамытамыз десе, осы айтылған контенттің сапасына көңіл бөлуі керек. Қоғам талқылайтын, сапасы бар, қоғамды ойландыра алатын киноларымыз, жастар тыңдауға лайық әндеріміз, оқушы мектепте қызығып оқитын пән кітаптары мен әдебиеттер, әсіресе ғылыми әдебиеттер болуы керек. Жастардың қызығатын әлеуметтік тақырыптарына, оның ішінде әйел теңдігі, әлеуметтік мәселелер, заманауи ғылым жетістіктері туралы айтатын ғылыми ресурстар, барлығы қазақ тілінде сапалы әрі қызықты болуы керек. Және тіліміз стандартталуы керек. Алайда осының бәріне дем беріп, қолдау көрсететін, мемлекеттік тілдің дамуына алаңдаушы үкімет пен оны қолдаушы, қысым көрсе қорғаушы заң керектігін баса айтқымыз келеді.
Б.ҚАНАТҚЫЗЫ,
Жетісу облысының «Тіл» оқу — әдістемелік орталығы КММ Ақсу аудандық филиалының меңгерушісі.