Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанда атом электр станциясын салу бойынша «6 қазанда республикалық референдум өткiзу туралы» Жарлыққа қол қойды. Жалпы елде АЭС салу мәселесі 1997 жылдан бері көтеріліп келе жатыр. Жалпы елімізге атом электр станциясының маңызы қандай? 

ULT.KZ тілшісі бұл туралы А. Бүркітбаев атындағы Энергетика және машина жасау институтының зерттеуші-пофессоры, Ph.D. докторы Инеш Кенжинадан сұрап көрген еді. 

— АЭС салу Қазақстанға не үшін керек және қандай пайдасы бар?

— Қазақстанда атом электр станциясын (АЭС) салу ел үшін маңызды, әрі қажет. Бұл озық технологияларды енгізу арқылы прогрестің қозғаушы күшіне айналып, экономикалық және энергетикалық қауіпсіздікті қамтамасыз етеді, электр энергиясының тапшылығына қатысты қауіп-қатерлерді жояды. Сонымен қатар, АЭС құрылысы материалтану, радиациялық қауіпсіздік және ядролық медицина сияқты қолданбалы ғылымдардың дамуына серпін беріп, ғылыми зерттеулер мен технологиялық жетістіктерге жаңа мүмкіндіктер ашады. Осылайша, Қазақстан тұрақты даму мен стратегиялық қауіпсіздікті арттыру үшін айтарлықтай серпін алады.

Атом электр станциясын (АЭС) салу – бұл күрделі және көп сатылы процесс, ол елеулі материалдық және техникалық ресурстарды ғана емес, сонымен қатар білікті кадрларды даярлауды қажет етеді. Мұндай жобаны жүзеге асыру көптеген жұмыс орындарын құрып, елдің шетел мемлекеттері мен компаниялары үшін инвестициялық тартымдылығын арттырады. Бұл энергияны көп қажет ететін салаларда ынтымақтастық орнату мүмкіндіктерін ашады. Сонымен қатар, АЭС құрылысы қазіргі уақытта тозығы жеткен көптеген қуат көздерінің салдарынан Қазақстанда туындаған электр энергиясының тапшылығын жоюға ғана емес, сонымен қатар электр энергиясын шетелге экспорттауға мүмкіндік береді.

— Кейбір мамандар баламалы энергия көздерін пайдалану арқылы да энергия тапшылығының орнын толтыруға болады деп айтады. Қазақстанда баламалы энергия көздерін пайдалану қаншалықты мүмкін және энергия тапшылығын толық жаба ала ма?

— Электр энергиясының тапшылығын баламалы энергия көздері арқылы толтыру мүмкін емес, себебі олар шағын энергетикаға жатады, ал атом және көмірсутек энергетикасы ірі энергетиканы білдіреді. Баламалы энергия көздері табиғи жағдайлар қолайлы ауылдық жерлерде тұрмыстық қажеттіліктер үшін жергілікті деңгейде қолданылуы мүмкін. Алайда өнеркәсіптік өндіріс үшін баламалы энергия көздері электр энергиясының тапшылығын өтей алмайды, себебі олар көп орын алады, өте қымбатқа түседі және Қазақстан үшін экономикалық тұрғыдан тартымсыз. Осылайша, баламалы энергетика жергілікті қажеттіліктерге жарамды болғанымен, ірі өндіріс үшін физикалық шектеулерге байланысты қолайсыз.

— Қазақстанда АЭС салынатын болса, мамандар тапшылығы орын алмай ма?

— Мамандар тапшылығы туындамайды, себебі АЭС құрылысы – бұл ұзақ процесс, осы уақыт ішінде Қазақстанда қажетті кадрларды дайындауға үлгереді. Біріншіден, мұндай жобаны жүзеге асыру елде мамандарды оқыту жүйесін жолға қоюға жеткілікті уақыт бар. Екіншіден, АЭС құрылысын жүргізуге жауапты тарап өз мамандарын ұсынады және жергілікті кадрларды қосымша оқытумен айналысады. Сонымен қатар, жоғары оқу орындарында жаңа білім беру бағдарламалары енгізіліп, білікті жұмысшылар тапшылығын жоюға мүмкіндік береді. Осылайша, кадрлар тапшылығы күтілмейді.

— Жалпы АЭС салу қаншалықты күрделі процесс? Ол қанша уақытты алуы мүмкін?

— АЭС құрылысы – бұл тек станцияның өзін салумен шектелмейтін, сонымен қатар қажетті инфрақұрылымды, соның ішінде архитектуралық нысандар мен электр желілерін жасауды қамтитын күрделі және көп сатылы процесс. Бұл процесс 5 жылдан 8 жылға дейін созылуы мүмкін. Осы уақыт ішінде мамандарды да, қажетті инфрақұрылымды да дайындауға мүмкіндік бар. Алайда мерзімдер мен егжей-тегжейлер еліміз қандай нақты АЭС жобасын таңдайтынына байланысты болады. Қазіргі уақытта қай жоба мен реактор түрі таңдалатыны және қай елмен ынтымақтастық орнатылатыны белгісіз. Энергоблоктың параметрлері мен оның қуатын қоса алғанда, барлық осы факторлар құрылыс барысы мен мерзімдеріне әсер етеді.

— АЭС-тің қауіпсіздігін қалай қамтамасыз етуге болады? АЭС-те қандай төтенше жағдай болуы мүмкін?

— Қазіргі уақытта АЭС-тің қауіпсіздік деңгейі жоғары, себебі алдыңғы энергоблоктарды пайдалану барысында туындаған барлық ықтимал мәселелер ескерілген. Қазіргі заманғы АЭС-терде белсенді және пассивті қорғаныс жүйелерінің комбинациясы қолданылады, бұл қосымша сенімділікті қамтамасыз етеді. Мысалы, бір жүйе істен шыққан немесе ажыратылған жағдайда, автоматты түрде басқа жүйелер іске қосылып, реакторды қауіпсіз тоқтатуға және апаттық жағдайлардың алдын алуға мүмкіндік береді. Осылайша, АЭС қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі қазіргі тәсілдер оларды пайдалануды барынша қорғалған әрі қауіпсіз етеді.

Қазіргі уақытта құрылысқа негізінен су-сулы реакторлар қарастырылуда. Бұл реакторлар ең қауіпсіздердің бірі болып саналады, өйткені олар әлемде ең кеңінен қолданылатын реактор түрі. Осының арқасында олардың барлық кемшіліктері мұқият зерттеліп, жойылды, бұл оларды болашақ АЭС үшін сенімді және қауіпсіз таңдау етеді.

АЭС-те, кез келген басқа электр станциясында сияқты, әртүрлі штаттан тыс жағдайлар орын алуы мүмкін. Дегенмен, қазіргі кезде барлық ықтимал төтенше жағдайлар үшін шешімдер әзірленген. Қазіргі заманғы АЭС-терде қолданылатын белсенді және пассивті қорғаныс жүйелерінің үйлесімі кез келген мәселелерді тиімді шешуге және станцияның қауіпсіздігін кез келген жағдайда қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.